ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ '40.....Ο πόλεμος του '40 και ο κινηματογράφος

 

Είχαν περάσει πάνω από είκοσι πέντε χρόνια από τότε που είδα μία και μοναδική φορά έργο του Αγγελόπουλου. Θυμάμαι είχα πάει με τη Νανά-μια πανέμορφη και αξέχαστη ιστορία- στο ΑΤΤΙΚΟΝ και είχαμε δει το  «ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑ» και είδα ευτυχώς πέρσι τον «ΘΙΑΣΟ» με αφορμή μια προσφορά αφιέρωμα στο σκηνοθέτη αθηναϊκής εφημερίδας.

Και παρά το ότι τα αργά πλάνα με λύγισαν- η ταινία διαρκεί περίπου τέσσερις ώρες, μισό μεροκάματο- τελικά χόρτασα από καλό κινηματογράφο, η  ταινία μου έμεινε αξέχαστη, είδα στην οθόνη αποσπάσματα της ιστορίας μας μέσα από μια άλλη ματιά και τελικά βρήκα και την αφορμή να γράψω το αφιερωματάκι που ακολουθεί.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν…..

Σύντροφοι, ξέρετε γιατί με τρελαίνει ο κινηματογράφος?

Γιατί αποτελεί ύλη της ιστορίας, αλλά ταυτόχρονα και κύρια και όργανο γραφής της. Το επικίνδυνο και το μεγαλειώδες όμως είναι το ότι ο κινηματογράφος δεν αντιγράφει την ιστορία, αλλ’ αντίθετα δεν διστάζει να την πλαστογραφήσει και με τις μυθολογικές ταινίες (βλέπε Τροία) και με τις ιστορικές (βλέπε τον Αλέξανδρο), αλλά κυρίως με τα ντοκυμαντέρ, όπου με την ίδια εικόνα μπορείς ν’ ακούσεις χίλιες δυο διαφορετικές απόψεις για ένα μόνο γεγονός.

Ναι, είναι γεγονός!! ο κινηματογράφος ανετότατα μπορεί να διαστρεβλώσει, να αναστρέψει ή ακόμα και να υποβαθμίσει ή να καταστρέψει γεγονότα με τέτοια ευχέρεια ώστε να μιλάμε τουλάχιστον για μυθιστορικές καταστάσεις.

Και με βάση την παραπάνω παραδοχή…..ξεκινάμε!!

Η ιστορική ταινία είναι σαφές ότι αποτελεί ένα μεγάλο τμήμα στο σύνολο του κινηματογράφου και την συναντάμε σε όλα τα είδη ταινιών από πολιτικές έως περιπέτειες και κωμωδίες. Ειδικότερα, η ιστορική ταινία στον ελληνικό κινηματογράφο δεν ευτύχησε σαν είδος όπως και να τη δούμε. Διάβασα ότι ξεκίνησε τη καριέρα της στις αρχές της δεκαετίας του ‘20 μαζί με την μικρασιατική εκστρατεία, όταν οι αδελφοί Γαζιάδη, ο Ζόζεφ Χεπ και ο Γιώργος Προκοπίου προσπάθησαν να την κινηματογραφήσουν και ένοιωσα ότι  έληξε άδοξα στις αρχές της δεκαετίας του ’70, τότε που μικρό παιδάκι στα χρόνια της επταετίας έτρεχα να δω το ΟΧΙ, την ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ  το ΑΕΡΑ ΑΕΡΑ  ΑΕΡΑ  και την ΜΕΣΟΓΕΙΟ που ΦΛΕΓΕΤΑΙ.

Θα μπορούσα λοιπόν να υποστηρίξω ότι η περίοδος της ακμής της ιστορικής ταινίας στην Ελλάδα (δυστυχώς με την ειρωνική της έννοια) εμφανίστηκε στα χρόνια της δικτατορίας. Βασική πηγή έμπνευσης αυτών των ταινιών , ήταν ο ΒΠΠ- ιδιαίτερα ο ελληνοιταλικός πόλεμος και η κατοχή- και ο Ελληνικός εμφύλιος με μια μισσαλόδοξη όμως ματιά, αυτή του συμμοριτοπόλεμου.

Διάβασα (Ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου Γ. ΣΟΛΔΑΤΟΣ 1989) ότι σ’ αυτή την περίοδο γυρίστηκαν περίπου τριάντα ιστορικές ταινίες που πρώτιστος σκοπός τους ήταν η προπαγάνδα και χαρακτηριστικό τους γνώρισμα η έλλειψη αισθητικής. Δυστυχώς!!

Όλα αυτά που γράφω σήμερα στα πενήντα μου για τον ιστορικό ελληνικό κινηματογράφο μου φαίνονται ανόητα, αφελή ή απλά αστεία (η αστική δημοκρατία που ζούμε βλέπετε έχει εξελιχθεί, λογοκρισία δεν υπάρχει, τα ερεθίσματα είναι πολλά και ποικίλα). Στην εποχή που εξετάζουμε όμως απέκρυπταν ένα βασικό σχέδιο: να λειτουργήσουν στα πλαίσια ενός δικτατορικού καθεστώτος σαν ερεθίσματα για την υπενθύμιση των αιώνιων αρετών του γένους μας, σαν μονοπάτια εικόνας και ήχου για την αναζωπύρωση της φυλετικής μας ανωτερότητας, σαν πιστοποίηση ότι ο θεματοφύλακας αυτού του ηρωικού στοιχείου είναι ο στυλοβάτης του καθεστώτος Στρατός και κυρίως σαν αντικομουνιστική προπαγάνδα.

Και στο σχέδιο αυτό βοήθησαν πολλοί και γενναία και κυρίως το  κράτος. Χρηματοδότες, παραγωγοί, ηθοποιοί, σεναριογράφοι, σκηνοθέτες, έμψυχο και άψυχο στρατιωτικό υλικό. Κι αν εγώ-που είμαι απλά κινηματογραφόφιλος - σκέφτομαι σήμερα ότι όλοι αυτοί εγκλημάτησαν, δεν το σκέφτομαι γιατί αυτοί κυνήγησαν ή κάρφωσαν αντιστασιακούς, αλλά γιατί κατά την γνώμη μου συμμετείχαν στην υποβάθμιση του εθνικού μας κινηματογράφου  που μόλις τότε ξεκίναγε. (Και μη νομίζετε ότι ’μαι  αριστερός.....Απεναντίας!! Απλά θεωρώ ότι έχω μία υποτυπώδη αισθητική και τη ματιά του πενηντάρη). Γι’ αυτό λοιπόν καταχράστηκαν τότε οι κινηματογραφιστές και το γεγονός της 28 Οκτωβρίου 1940, αλλά και τον συμβολισμό του ΟΧΙ που ακολούθησε.

Ποια ήταν τα κοινά χαρακτηριστικά αυτών των ταινιών?

Πρώτα πρώτα οι πρωταγωνιστές  που είναι αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, ήρωες της εποποιίας στην Αλβανία, της μάχης των Οχυρών που ακολούθησε και λίγες φορές και της μάχης της Κρήτης, οι οποίοι πάντα συνεχίζουν τον αγώνα στην Αντίσταση και πάντα μακριά απ’ τους κομμουνιστές.

Η Αντίσταση τώρα σκιώδης, απονευρωμένη, κυρίως απολίτικη  και πάντοτε  εξαρτημένη απ΄ τη Μέση Ανατολή και τους φίλους μας τους Άγγλους-που είναι παρεμπιπτόντως οι κύριοι αν όχι οι μοναδικοί υπεύθυνοι για τους θανάτους των συμπατριωτών μας από πείνα στην κατοχή-, και όπου οι μη στρατιωτικοί είναι κατά κανόνα γραφικές φιγούρες για την ανάδειξη των στρατιωτικών ηρώων.

Από τις ταινίες αυτές ο λαός απουσιάζει και οι κατακτητές δεν είναι φορείς ενός φασιστικού καθεστώτος, αλλά απλά κακοί Γερμανοί και λιγότερο κακοί έως συμπαθείς Ιταλοί.

Τέλος, ένα σχεδόν σταθερό σημείο σ΄ όλες αυτές τις ελληνικές επικές ταινίες είναι  το μελοδραματικό. Οι πρωταγωνίστριες- Ελληνίδες ή ξένες- είναι συνήθως ερωτευμένες με τον ήρωα Έλληνα αξιωματικό, και ερωτευμένοι μ΄ αυτές είναι σχεδόν πάντα οι πρωταγωνιστικοί τύποι Γερμανών αξιωματικών….. αυτές όμως μένουν πιστές στον έρωτά τους και πολλές φορές ειδικά αν είναι ξένες και στην Ελλάδα..

Οι ταινίες που αναφέρονται άμεσα στην 28 Οκτωβρίου και στα γεγονότα που ακολούθησαν είναι τρεις: με τη σειρά που βγήκαν στους κινηματογράφους

α. ΟΧΙ του Ντίμη Δαδήρα (1969)

Το 1940, λίγο πριν ακουστεί το ΟΧΙ και ξεσπάσει ο ελληνοϊταλικός πόλεμος, στην Αθήνα, η κόρη του Ιταλού πρεσβευτή Στέλλα Σαλβατόρε (Βέρα Κρούσκα) είναι ερωτευμένη- σχεδόν αρραβωνιασμένη- με τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Δημήτρη Νικολάου (Κώστας Πρέκας) που την εγκαταλείπει με την έναρξη του πολέμου για να πολεμήσει τους Ιταλούς εισβολείς στην Αλβανία.

Τραυματίζεται και επιστρέφει στα οχυρά απ’ όπου αποχωρεί ηρωικά και με τιμές.

Με την κατάρρευση του μετώπου- αποτέλεσμα της συμμετοχής των Γερμανών στον πόλεμο μετά την ήττα των Ιταλών- , η οικία των Νικολάου επιτάσσεται από τον Ναζί συνταγματάρχη Χέρμαν φον Σβάιτσερ (Χρήστος Πολίτης), που προσπαθεί να προσεγγίσει τη Στέλλα, ο πατέρας της οποίας είναι πλέον συνταγματάρχης του ιταλικού στρατού.

Ο Δημήτρης Νικολάου συνεχίζει να αγωνίζεται, συμμετέχει στην Αντίσταση και επιστρέφει κρυφά στην πατρίδα με αποστολή να οργανώσει ένα μεγάλο σαμποτάζ.

Δεν έχει όλα τα στοιχεία που ανέφερα πιο πάνω??

Το κεντρικό θέμα της ταινίας είναι ο θλιβερός έρωτας και τα ιστορικά γεγονότα ακολουθούν σαν σκιά…..από την αρχή της ταινίας οι ήρωες πρωταγωνιστές χωρίζονται σε καλούς και κακούς…..οι δικοί μας είναι πάντοτε οι νικητές…..η αποτύπωση της εποχής είναι ασήμαντη…..

Πάντως η ταινία έλαβε τρία βραβεία στο κινηματογραφικό φεστιβάλ Θεσσαλονίκης του 1969: αρτιότερη παραγωγής, φωτογραφίας και κριτικών φωτογραφίας.

Θα πρέπει να σημειώσω ότι η παραγωγή της ταινίας είναι πολύ πλούσια σε σκηνές μαχών, καλογυρισμένες, με πλήθος από κομπάρσους, συνήθως φαντάρους.

Επίσης ο σκηνοθέτης Ντίμης Δαδήρας διαχειρίστηκε άριστα τις σκηνές μάχης και το πλήθος σε ανοικτό χώρο (η επιστροφή των πολεμιστών στο τόπο τους) και τελικά όλο το πρώτο μέρος της ταινίας (Αλβανία, Ρούπελ) βλέπεται ευχάριστα. Από κει και πέρα? (Κατοχή και Αντίσταση).....δράμα.

Τέλος θα ήθελα να υπογραμμίσω τ’ όνομα του στρατιωτικού σύμβουλου της ταινίας. Λέγεται Αναστάσιος Χούντας!!!

Τυχαίο? Δεν νομίζω.

Πάντως οι υπερβολές που γράφονται στο διαδίκτυο ότι η παρακολούθηση της ταινίας ήταν υποχρεωτική απ’ τα σχολεία δεν ευσταθούν…..τουλάχιστον γι’ αυτήν την ταινία…..εκτός αν οι φίλοι συγγράφοντες μπερδεύτηκαν με την ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΕΝΟΣ ΞΕΡΙΖΩΜΕΝΟΥ με το Νίκο Ξανθόπουλο…..ο Νίκος Ξανθόπουλος ένα κεφάλαιο μόνος του…..αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

β. 28^η ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ ΩΡΑ 5.30 του Κώστα Καραγιάννη (1971)

Στις 5:30 ξημερώματα της 28^ης Οκτωβρίου 1940 ξεκίνησε η Ιταλική επίθεση εναντίον της Ελλάδας, μισή ώρα πριν λήξει το τελεσίγραφο που ο Ιταλός πρέσβης τρεις ώρες πριν είχε παραδώσει στον Μεταξά.

Πάει καλά…..όταν λοιπόν διαβάζει κάποιος τον τίτλο της ταινίας για την οποία γράφω σωστά υποθέτει ότι θα ασχολείται με την πραγματικά σημαντική για μας τους Έλληνες ημερομηνία και τις συνθήκες της εποχής. Κι’ όμως αυτή η ταινία, που χαρακτηρίστηκε πολεμική περιπέτεια κι είναι από τις κακές στιγμές του Καραγιάννη, ασχολείται με πολλά άλλα εκτός απ’ αυτήν.

Διαβάστε: Μετά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, ο Κυριάκος Πλατανιάς (Γιάννης Κατράνης) ξαναγυρίζει στο χωριό του, με πολλά παράσημα και  ακρωτηριασμένα πόδια. Ο πατέρας του Τρύφωνας (Φερνάντο Σάντσο-"ηρωικός" σταρ της εποχής-που να τον δείτε στο ρόλο του Δράμαλη στον ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ) που ήταν πάντα περήφανος για το γιο του δεν αντέχει αυτή την κατάσταση και καταφεύγει στο πιοτό. Σύντομα το χωριό καταλαμβάνεται από τους Γερμανούς με επικεφαλής τον Βίλι Κνουτ (Λάκης Κομνηνός-ένα κεφάλαιο μόνος του-απολαύστε τον κομιτατζή στους ΓΕΝΝΑΙΟΥΣ ΤΟΥ ΒΟΡΡΑ), που συμπεριφέρεται στους κατοίκους του χωριού σαν δούλους και τους υποχρεώνει να δουλέψουν στο γερμανικό εργοστάσιο παραγωγής όπλων και πυρομαχικών.
Και συνέχεια επί της οθόνης…..από την 28^η Οκτωβρίου φτάσαμε στη γερμανική κατοχή και τις επιπτώσεις της στην  ελληνική ύπαιθρο.

Η σκηνοθετική ματιά της ταινίας? Επιδερμική και τουλάχιστον μέτρια.

γ. ΑΕΡΑ ΑΕΡΑ ΑΕΡΑ του Κώστα Ανδρίτσου (1972)

Μία ταινία που τότε χαρακτηρίστηκε «πολεμικός κολοσσός» και κινείται γύρω από το γεγονός, αλλά εκτός Αθηνών σ’ ένα φυλάκιο των Ελληνοαλβανικών συνόρων που ξαφνικά και απροειδοποίητα αρχίζει ο πόλεμος, πριν το ΟΧΙ του Μεταξά. Φαντάρος που σώζεται από Ιταλική επίθεση σώζει μια χωριατοπούλα, δίνει μάχες σκληρές και πάει λέγοντας.....

Δυστυχώς, ότι έχουμε γράψει παραπάνω ακολουθεί κι΄αυτή τη ταινία, άντε με τη βοήθεια του ΑΕΡΑ!!! Καλογεροπούλου και Βόγλης δε σώζουν την κατάσταση της ταινίας που κινείται σε επίπεδα μέτρια.

Τελειώσαμε λοιπόν?

Και βέβαια όχι!!! Ξεχάσατε το Θίασο??

Σιγά-σιγά αυτή η οργιώδης πατριωτική παραγωγή άρχισε να καταρρέει. Θέλετε η αμφισβήτηση στο καθεστώς? Θέλετε η ΥΕΝΕΔ με τον «ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΟΛΕΜΟ» και τον Συνταγματάρχη Βαρτάνη? Θέλετε η κούραση των θεατών? Σημασία έχει ότι οι θεατές εξαφανίζονται…..και ο παλιός εμπορικός Ελληνικός κινηματογράφος αρχίζει να σβήνει….. και τότε μέσα στη  δικτατορία πάντα  έκαναν την εμφάνιση τους  νέοι σε αντίληψη κινηματογραφιστές και άρχισε να διαμορφώνεται ένα κοινό με διαφορετικά κριτήρια…..και τέλος πάντων για να γυρίσουμε στα δικά μας η φιλμογραφία με θέμα την 28η Οκτωβρίου θα έμενε φτωχή αν δεν είχαν γυριστεί το 1962 ο «ΟΥΡΑΝΟΣ» του Τάκη Κανελλόπουλου και το 1974 ο «ΘΙΑΣΟΣ» του Θόδωρου Αγγελόπουλου.

Το 1974 λοιπόν, όταν η δικτατορία μετρούσε τις τελευταίες της μέρες γυρίστηκε ο «ΘΙΑΣΟΣ», η ταινία που καθιέρωσε παγκόσμια τον Αγγελόπουλο, με πλαστό σενάριο και σκηνές!! Οι ανυποψίαστοι χωροφύλακες εκείνης της εποχής, στα χωριά όπου γύριζε ο Αγγελόπουλος, το εκλάμβαναν ως έργο με «εθνικοπατριωτικό» περιεχόμενο.

Θα μου πείτε  ρε μπαγάσα τι να μας πεις κι εσύ για μια ταινία που ο παγκόσμιος κινηματογράφος έχει υποκλιθεί στο μεγαλείο της? Όταν, όπου προβλήθηκε  είχαμε χειροκροτήματα από λιγοστούς ηρωικούς θεατές και διθυραμβικά σχόλια? Φυσικά και δεν έχω να πω τίποτα περισσότερο από το ότι η ταινία είναι επική και όσοι θεατές αντέξουν να τη δουν όλη, θα μείνει στη μνήμη τους σαν ένα μάθημα ιστορίας και πραγματικού κινηματογράφου. Επίσης θα πω ότι η υπόθεση αφορά την πορεία ενός θιάσου από το 1939 έως το1952. Δεν θέλω να  πω κάτι παραπάνω για την υπόθεση, γιατί θα χαλάσει η μαγεία γι αυτούς που θέλουν να τη δουν.